Tương lai của PrEP tại Việt Nam: Từ thành công đến bài toán bền vững

Trong nhiều năm qua, PrEP – điều trị dự phòng trước phơi nhiễm HIV – đã được xem như một trong những đột phá lớn nhất trong công cuộc phòng chống HIV/AIDS tại Việt Nam. Bằng việc tuân thủ điều trị theo hướng dẫn, người sử dụng PrEP có thể giảm nguy cơ nhiễm HIV lên tới 99%. Từ những ngày đầu còn nhiều hoài nghi và dè dặt, PrEP đã từng bước khẳng định giá trị trong công tác dự phòng, góp phần làm thay đổi tình thế trong công tác phòng chống HIV tại Việt Nam.

Một hành trình ấn tượng

Khởi đầu từ các chương trình thí điểm tại Hà Nội và TP.HCM vào năm 2017, chỉ trong chưa đầy một thập kỷ, PrEP đã mở rộng đến hơn 35 tỉnh, thành phố với hơn 200 cơ sở cung cấp dịch vụ. Những mô hình mới mẻ như PrEP lưu động, PrEP từ xa (Tele-PrEP), PrEP tại hiệu thuốc, hay tích hợp PrEP vào các dịch vụ chăm sóc sức khỏe toàn diện đã giúp nhiều người tiếp cận dịch vụ linh hoạt hơn, tiện lợi hơn – đặc biệt là nhóm nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM), người chuyển giới, và các nhóm chịu ảnh hưởng bởi HIV khác.

Tính đến cuối năm 2023, Việt Nam đã trở thành nước có số người sử dụng PrEP nhiều nhất khu vực châu Á – Thái Bình Dương. Đây không chỉ là một thành tựu kỹ thuật mà còn là minh chứng cho sự phối hợp hiệu quả giữa hệ thống y tế công lập, các tổ chức cộng đồng, và hỗ trợ tài chính từ các dự án quốc tế như PEPFAR và Quỹ Toàn cầu.

Những dấu hiệu cảnh báo từ sự chuyển giao tài trợ

Tuy nhiên, “tương lai” của PrEP cũng đang đối mặt với những “thách thức” từ việc chuyển giao tài chính và cắt giảm hỗ trợ quốc tế. Các nguồn tài trợ chủ lực cho PrEP – điển hình là PEPFAR và Quỹ Toàn cầu – đều đang trong giai đoạn thu hẹp, tiến tới kết thúc vào giai đoạn sắp tới. Điều này đồng nghĩa với việc phần lớn chi phí thuốc, xét nghiệm, tư vấn, và quản lý điều trị sẽ phải được huy động từ nguồn lực trong nước.

Thách thức lớn nhất lúc này là: Việt Nam đã sẵn sàng về cơ chế tài chính và chính sách để duy trì PrEP hay chưa?

Bài toán khó mang tên “bảo hiểm y tế”

Hiện tại, PrEP vẫn chưa được bảo hiểm y tế chi trả. Lý do phổ biến là: PrEP là điều trị dự phòng, không phải điều trị bệnh. Đây là một ranh giới pháp lý – hành chính mà nếu không có đột phá, PrEP khó lòng duy trì lâu dài trong hệ thống y tế công cộng.

Trong khi đó, nếu không được trợ giá hoặc bảo hiểm hỗ trợ, chi phí dịch vụ PrEP (bao gồm thuốc, xét nghiệm định kỳ, tư vấn, quản lý hồ sơ…) sẽ trở thành rào cản lớn đối với những người có thu nhập thấp – vốn là nhóm chịu ảnh hưởng nhiều nhất bởi HIV nhưng ít khả năng chi trả.

Viễn cảnh “tự trả tiền 100% cho PrEP” sẽ không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân mà còn kéo tụt toàn bộ nỗ lực giảm lây nhiễm HIV cộng đồng suốt thời gian qua.

Chúng ta cần gì để bảo vệ thành quả từ chương trình PrEP?

Để đảm bảo PrEP không bị gián đoạn sau khi các nhà tài trợ quốc tế rút lui, cần có những bước đi rõ ràng, quyết liệt:

1. Thừa nhận PrEP là một phần không thể tách rời trong “chiến lược dự phòng HIV”

Chúng ta cần thay đổi cách nhìn: PrEP không chỉ là một “dự án” mà là “chiến lược dự phòng quan trọng”. Việc này đòi hỏi các cơ quan quản lý sớm đưa PrEP vào danh mục được chi trả bởi bảo hiểm y tế – ít nhất là theo mô hình chia sẻ chi phí.

1. Đa dạng hóa nguồn tài chính
   Việt Nam cần xây dựng mô hình huy động sự tham gia của khu vực tư nhân, từ bệnh viện, phòng khám tư, cho đến các công ty bảo hiểm, các quỹ cộng đồng để tăng thêm nguồn lực hỗ trợ.

2. Đầu tư cho truyền thông và giảm kỳ thị
   Nhiều người vẫn không biết PrEP là gì – hoặc ngại tìm hiểu vì sợ bị đánh giá. Truyền thông sáng tạo, thân thiện, gần gũi – đặc biệt là qua mạng xã hội và những người có sức ảnh hưởng trong cộng đồng – sẽ là chìa khóa quan trọng để PrEP không bị bỏ quên.

PrEP đã cứu sống nhiều người, ngăn chặn nhiều trường hợp lây nhiễm, và thắp lên hy vọng thực sự về một thế hệ không HIV tại Việt Nam. Nhưng hy vọng đó sẽ không thành hiện thực nếu PrEP chỉ là một chương trình được tài trợ, không phải là một phần của hệ thống y tế bền vững.

Chúng ta đang đứng trước một ngã rẽ: hoặc biến PrEP thành một thành phần thiết yếu trong chiến lược y tế quốc gia – hoặc đánh mất một trong những công cụ hiệu quả nhất để chấm dứt đại dịch HIV/AIDS.